Grodkowice Pałac...

Grodkowice - Pałac...

Grodkowice

Pałac Żeleńskich to jeden z ciekawszych zabytków w powiecie wielickim. Zbudowany został w 1902 r. a zaprojektował go znany architekt, Teodor Talowski. Grodkowice (woj. małopolskie, powiat wielicki, gm. Kłaj) położone są ok. 25 km na wschód od Krakowa, pomiędzy Wieliczką a Bochnią, w pobliżu głównej trasy komunikacyjnej E40 biegnącej w kierunku Tarnowa oraz autostrady A4 (15 minut jazdy samochodem z Krakowa).

Budynek pałacu, otoczony zielenią, zlokalizowany jest w części parkowej dużego areału ziemskiego, będącego dawną, prywatną posiadłością. Położony jest na wzniesieniu, widocznym w niedalekiej odległości z szosy krakowsko-tarnowskiej (ok. 1 km).

Z pałacowego wzgórza rozpościera się widok na Puszczę Niepołomicką i Pogórze. W dni pogodne można nawet zobaczyć szczyty Trzech Koron w Pieninach. W pobliżu przepływa rzeka Raba okalając malowniczo widoczne w oddali wzgórze Chełm. Można tu dojechać zarówno samochodem prywatnym jak i często kursującymi trasą E 4 busami; można też dojść z pobliskich stacji kolejowych Szarów i Kłaj.

W parku dworskim zabytkowe, rzadkie drzewa, a na skraju, w miejscu dawnej bramy, krzyż żelazny z odlanym napisem: Boże przebacz im bo nie wiedza co czynią, upamiętniający zamordowanie podczas rabacji galicyjskiej w 1846 r. Marcjana Żeleńskiego. Nieopodal zabytkowe stajnie oraz serownik.

W pobliżu ciekawe miejsca do zwiedzania: kopalnie soli - w Wieliczce i Bochni, zamki w Niepołomicach i w Wiśniczu, XIII-wieczny klasztor w Staniątkach, Puszcza Niepołomicka z ośrodkiem hodowli żubrów, obserwatorium astronomiczne w Niepołomicach, muzeum w Bochni, muzeum Jana Matejki w Wiśniczu, barokowo-klasycystyczny kościół w Chełmie posadowiony na malowniczym wzniesieniu w zakolu Raby, gotycki kościół w Łapczycy (XIV w.) na nadrabskim wzgórzu, Niegowić  pierwsza parafia Karola Wojtyły (późniejszego papieża - Jana Pawła II), Pierzchowiec  miejsce urodzenia gen. Henryka Dąbrowskiego, twórcy Legionów (pomnik), miejsca widokowe: Chełm, Łapczyca.

HISTORIA

Grodkowice mają rodowód średniowieczny. Od czasów najdawniejszych aż do pocz. XVII w. wieś ta wraz z sąsiadującym Brzeziem była własnością rodu Zadorów. W Brzeziu zamieszkiwali Zadorowie zwani Lanckorońskimi, natomiast Grodkowice należały do spokrewnionych z nimi Zadorów nazywanych Bąkami lub Rozpierskimi. Najstarsze wzmianki o Grodkowicach pochodzą z lat 1270 (Codex diplomaticus Poloniae) i 1380 (Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej). Pierwszym znanym ich właścicielem jest wymieniony w 1389 r. w Księgach ziemskich krakowskich niejaki Pakosz, procesujący się o Grodkowice ze swym krewnym z Brzezia. Po nim odziedziczył tę miejscowość jego syn, kasztelan rozpierski Zbigniew zwany Bąk, odnotowany po raz pierwszy w Księgach ziemskich krakowskich w 1398 r.  i wymieniony w Rocznikach Długosza jako poseł Władysława Jagiełły do króla duńskiego w 1423 r.

Na początku XVI w., na krótki czas Grodkowice przeszły na własność Filipowskich a potem Cikowskich, by w 1519 r. drogą zakupu przez Zadorów-Lanckorońskich z Brzezia dołączyć do ich dóbr. W 1547 r. na okres 8 lat wydzierżawili oni te ziemie, w tym Grodkowice i Brzezie, królowej Bonie.

W 1623 r. cały klucz z Brzeziem, Grodkowicami i kilkoma okolicznymi wioskami zakupił od Lanckorońskich, za cenę 80.000 florenów polskich, Stanisław Żeleński de Żelanka herbu Ciołek z Łucjanowic (Łuczanowic), syn Bartłomieja Żeleńskiego, starosty stężyckiego. Po jego śmierci nastąpił podział majątku pomiędzy synów: Grodkowice przypadły Marcjanowi (gałąź "starsza" rodu) a Brzezie z pozostałymi wioskami klucza - Stefanowi (gałąź "młodsza"). Poprzedni drewniany dwór w Grodkowicach wybudował ok. 1670 r. właśnie Marcjan Żeleński, który postanowił się tu przenieść z Łucjanowic, a że utracił wzrok więc kazał w Grodkowicach wznieść wierną kopię dworu łucjanowickiego "aby nie błądzić po pokojach". Istniał on aż do 1903 r., kiedy go rozebrano.

Żeleńscy wyznawali kalwinizm, który praktykowali w zborze w niedalekich Wiatowicach. Tam odbywano śluby i chrzty, tam też grzebano zmarłych. Trzeci z synów wspomnianego Stanisława Żeleńskiego, Samuel, został nawet w związku z wyznaniem zamordowany koło Krakowa podczas pogromów antyheretyckich w 1660 roku. Żeleńscy z Grodkowic, w przeciwieństwie do linii z Brzezia pozostawali kalwinistami dłużej, bo aż do pocz. XIX wieku kiedy to jeden z kolejnych potomków rodu, Marcjan-Władysław, w 1828 r. pod wpływem matki i sióstr przeszedł na katolicyzm.

Tragicznie w dziejach rodziny zapisał się luty 1846 r., czas tzw. "rabacji galicyjskiej", kiedy to wspomniany Marcjan-Władysław Żeleński (ojciec kompozytora Władysława i dziad literata Tadeusza Boya-Żeleńskiego) został zamordowany przed swoim dworem przez chłopów z sąsiednich wsi. Miejsce to upamiętnia stojący do dziś w ogrodzie krzyż, który postawiła tu żona zamordowanego.

Po Marcjanie-Władysławie majątek przejął jeden z jego synów, Stanisław a po nim odziedziczył go Władysław (nie mylić z kompozytorem). Doprowadzili oni gospodarstwo do rozkwitu a Władysław wzniósł tu w 1902 r. nową siedzibę - murowany pałacyk, projektu architekta Teodora Talowskiego, istniejący do dziś. Ostatnim przedwojennym właścicielem był jego syn, Karol Żeleński, mieszkający tu ze swoją żoną, Węgierką z pochodzenia. Po ostatniej wojnie majątek Żeleńskich upaństwowiono i stał się on jedną z placówek Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin.