Olecko...

Olecko...

Olecko (do 20 XII 1928 Margrabowa, niem. Marggrabowa lub Oletzko; od 19281945 Treuburg)  miasto w północno-wschodniej części Polski w województwie warmińsko-mazurskim, powiecie oleckim, nad rzeką Legą (dawniej Oleg) i Jeziorem Oleckim Wielkim. Siedziba gminy Olecko. Stolica Mazur Garbatych.

Olecko leży na wschodnich krańcach Pojezierza Mazurskiego, na szlaku łączącym Krainę Wielkich Jezior Mazurskich z Pojezierzem Suwalsko-Augustowskim. Na rzeźbę terenu największy wpływ miały zlodowacenia, w efekcie czego charakteryzuje się on bardzo urozmaiconą rzeźbą. Obszar jest pagórkowaty  wzniesienia sięgają od 121 m n.p.m. w południowej części gminy do 220 m n.p.m. w części północno-wschodniej.

Okolice Olecka przecina gęsta sieć strumieni łączących liczne jeziora. Działalność lodowca pozostawiła w gminie Olecko ślady w postaci 15 jezior. Większość z nich należy do wód otwartych i posiada charakter rynnowy. Od północnego zachodu otaczają gminę obszary leśne Puszczy Boreckiej, która kryje w sobie rzadkie okazy roślin i zwierząt. Obfitość wód i lasów, walory turystyczno-krajoznawcze regionu oraz położenie na ważnych szlakach komunikacyjnych podnoszą atrakcyjność gminy. Występują tu tereny pagórkowate.

Co roku, począwszy od 1994, odbywa się tu Przystanek Olecko, na który przybywają ludzie z całej Polski i zagranicy.

Najstarsze ślady pobytu ludzi na terenie wschodnich Mazur i ziemi oleckiej pochodzą sprzed 11 tys. lat p.n.e., czyli paleolitu[3]. Okolice Olecka zasiedlała ludność tzw. kultury lyngbijskiej[3], której obozowiska zlokalizowano m.in. w Puchówce na terenie gminy Wieliczki. W połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. na obszar dzisiejszych Mazur przybyła ludność utożsamiana z Bałtami, której kulturę określano mianem kurhanów zachodniobałtyckich. Na podstawie wykopalisk można wnioskować, że już kilka tysięcy lat temu mieszkali tutaj ludzie.

Zaczątkiem miasta był zameczek myśliwski Olecko. Większość osad na terenie ziemi oleckiej powstała w XVI w., w czasach księcia Albrechta Hohenzollerna, który w 1560 r. założył pierwsze miasto w tej części Prus Książęcych. Akt lokacyjny dla miasta został wydany z datą 1 stycznia 1560 r. Zasadźcą miasta był Adam Woynowski. Niektórzy historycy niemieccy łączą założenie Olecka ze spotkaniem w zamku myśliwskim księcia Albrechta w 1560 r. z królem polskim, Zygmuntem Augustem. Okazją do spotkania miało być wspólne polowanie w puszczy. Na pamiątkę spotkania postanowiono założyć dwa miasta w puszczy po obu stronach granicy  po stronie polskiej Augustów (od imienia króla), po pruskiej  Margrabowa (od tytułu księcia Albrechta).

Miasto otrzymuje pieczęć. Przedstawia ona na białym tle szarą basztę z jednym większym i dwoma mniejszymi szczytami czerwonej barwy. Na baszcie naniesiona jest tarcza herbowa z przepołowionym czerwonym orłem oraz czarno-białymi barwami. Pieczęci tej rada używać ma do potwierdzania prawdziwości swoich obwieszczeń, świadectw i innych koniecznych dokumentów.

Otrzymało ono nazwę Margrabowa (od tytułu Albrechta  margrabiego brandenburskiego) i, jako ważny ośrodek wymiany handlowej na pograniczu polsko-litewsko-pruskim, największy spośród wszystkich rynek (ponad 5,5 ha). Ludność polska używała równolegle nazwy Olecko. Miasto otrzymało prawo urządzania czterech jarmarków rocznie, jednakże nie stało się nigdy poważniejszym ośrodkiem handlowym.

Do 1657 miasto pozostawało częścią I Rzeczypospolitej jako lenno Korony Królestwa Polskiego.

Rozwój miasta hamowały klęski żywiołowe, takie jak pożary, epidemie oraz zniszczenia wojenne. Powodowały one straty materialne, ubytki ludności polskiego pochodzenia oraz niemal całkowite zniszczenie zabytków architektury.

Zniszczenia miastu przyniosły pożary w końcu XVII i na początku XVIII w., najazd tatarski w latach 16561657, epidemia dżumy, która w latach 17091711 pochłonęła na terenie ówczesnego starostwa oleckiego ok. 11 tysięcy osób (w samym Olecku ocalało zaledwie 78 osób) oraz obie wojny światowe.

W okresie kampanii napoleońskiej w Olecku kwaterowały oddziały gen. Józefa Zajączka i gen. Jana Henryk Dąbrowskiego. W 1818 miasto zostało siedzibą powiatu.

Wieloletnie osadnictwo ludności mazurskiej w południowym pasie Prus Książęcych sprawiło, że powiat olecki posiadał polski charakter etniczny  przykładowo według danych pruskich w 1831 Polacy stanowili 84,4% mieszkańców powiatu, a według szacunków 90%. Z Oleckiem związani byli ludzie protestujący przeciwko akcji germanizacyjnej na Mazurach. W roku 1659 urodził się tu Jan Moneta  lektor języka polskiego w gimnazjum akademickim w Gdańsku. W Wojnasach (Gmina Wieliczki) koło Olecka przyszedł na świat w 1790 roku Krystyn Lach Szyrma  pisarz i uczony, profesor filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. W Olecku żył i pracował w latach 18201837 pastor A. F. Czygan  założyciel i redaktor pisma Nowiny o Rozszerzeniu Wiary Chrześcijańskiej. Przewodniczył on w 1836 roku synodowi pastorów mazurskich w Olecku, na którym to podjęto uchwałę przeciwko usuwaniu języka polskiego ze szkół na Mazurach. Tu wreszcie w 1856 roku urodził się Karol Sembrzycki  redaktor pism dla ludności polskiej: Mazur Wschodnio-Pruski, wydawca kalendarzy i działacz oświatowy.

W drugiej połowie XIX wieku szybszy rozwój miasta wiązał się z budową połączeń drogowych i kolejowych. W 1879 przez Olecko poprowadzono linię EłkWystruć, a w 1908 uruchomiono połączenie z Giżyckiem. Na początku wieku XX zbudowano sieć kolejek wąskotorowych, w tym stację Olecko Wąskotorowe. Począwszy od lat 70. XIX wieku stworzono także szereg urządzeń komunalnych i usługowych: gazownię, elektrownię, wodociągi i kanalizację, rzeźnię i chłodnię. Wskutek germanizacji, już po włączeniu miasta do Niemiec (1871), u schyłku XIX w. udział Polaków w populacji powiatu spadł poniżej 50%.

Olecko i najbliższe okolice miasta były miejscem krwawych walk niemiecko-rosyjskich w latach 19141915. Miasto było przez pewien czas okupowane przez wojska rosyjskie i doznało zniszczeń. Odbudowę przeprowadzono jeszcze w czasie wojny, przy szczególnym wsparciu partnerskiego powiatu Bergisch Gladbach z Nadrenii.

Powiat olecki był w dużej mierze zamieszkany przez ludność polskojęzyczną wyznania ewangelickiego. W 1912 roku 37,9% ludności powiatu posługiwało się językiem polskim. Była to jednak niemal wyłącznie ludność wiejska, w samym Olecku zdecydowanie dominowali Niemcy. Przywiązaniu do własnej mowy i rodzinnej swojskości nie towarzyszyło zresztą poczucie polskiej świadomości narodowej. Plebiscyt w powiecie oleckim w 1920 roku zakończył się przytłaczającym sukcesem Niemiec. Z 28 627 oddanych w powiecie głosów jedynie 2 padły za Polską.

Dla upamiętnienia zwycięstwa odniesionego w plebiscycie i zatarcia słowiańskiego brzmienia obu historycznych nazw miasta Niemcy w 1928 nazwali je Treuburg (Wierny Gród). Nazwę tę w 1933 roku rozciągnięto na cały powiat, nazywany dotąd oleckim (Kreis Oletzko). W wyborach do Reichstagu 5 marca 1933 roku NSDAP uzyskała w powiecie 74,5% głosów; jej najpoważniejszy oponent, SPD, 10,6%.

Wojska radzieckie przekroczyły granicę Prus Wschodnich w październiku 1944, ale do końca 1944 nie prowadzono większych działań ofensywnych.

Żołnierze Armii Czerwonej na teren powiatu wkroczyli od strony północnej 22 stycznia i od wschodu 23 stycznia 1945 r. Miasto zostało zajęte 23 stycznia 1945 roku. W wyniku podpaleń legło w gruzach 80% jego zabudowy. 3 czerwca komendant radziecki przekazał miasto administracji polskiej. Rozpoczęto proces wysiedlania pozostałej w mieście ludności niemieckiej i przyjmowania polskich osadników. Pierwszym burmistrzem miasta 18 lipca 1945 roku został Feliks Lubierzyński, zaś starostą Janusz Srzednicki. Wojska radzieckie opuściły Olecko 15 września 1945.