Chełmno - Mury obronne

Chełmno - Mury obronne

Rycina: Krzysztof Hartknoch 1684

Budowę murów obronnych w Chełmnie rozpoczęto w drugiej połowie XIII wieku. W pierwszej ćwierci XIV wieku obwarowania podwyższono. W wieku XV i XVI mury przeszły kolejne modernizacje w wyniku których ponownie je podwyższono, a w 1563 roku zamurowano blanki. Uszkodzone w czasie wojen szwedzkich obwarowania odnowiono w 1678 roku. Reperowano je także jeszcze w XIX wieku, lecz w latach 1860-1870 przeprowadzono prace rozbiórkowe wszystkich bram oprócz Grudziądzkiej, a także fragmentu murów na południe od niej.

Architektura

Długość obwodu murów obronnych wynosiła ponad 2300 metrów. Pierścień obwarowań poprowadzono wzdłuż krawędzi wysoczyzny i wykorzystano doskonałe, naturalne warunki obronne. W miejscach łatwiej dostępnych, tj. od strony wschodniej i zachodniej, znajdowały się fosy wypełnione wodą. Mur obronny wymurowano z cegły w wątku wendyjskim na fundamencie z głazów narzutowych. Pierwotne blankowanie murów posiadało zamurowane później strzelnice oraz odsadzkę od strony wewnętrznej, na której umieszczony był drewniany pomost skomunikowany z baszami i bramami.  Miasto posiadało 25-27 baszt, prezentujących różne typy: otwarte od strony miasta, zamknięte prostokątne, oraz okrągłe znajdujące się w południowym odcinku murów. Dostęp do miasta umożliwiały usytuowane przy wylotach ulic bramy, uzupełnione przedbramiami: Merseburska, Grudziądzka, Wodna, Franciszkańska, Tkacka, Toruńska oraz Mostowa.

Stan obecny

 Chełmno jako jedno z nielicznych polskich miast poszczycić się może niemal w pełni zachowanym obwodem średniowiecznych murów obronnych. Wynosi on obecnie 80% ich pierwotnej długości wraz z zachowanymi 23 basztami. Najbardziej interesujące z nich to: Prochowa w której znajduje się dział archeologiczny Muzeum Ziemi Chełmińskiej, Dominikańska oraz Panieńska, gdzie mieści się siedziba Zastępu Rycerskiego z Chełmna. Do dzisiaj zachowała się także, położona po wschodniej stronie miasta Brama Grudziądzka, zachowana dzięki sakralnej funkcji, którą pełniła od XVII wieku oraz częściowo Brama Merseburska w obrębie zespołu klasztornego. W północno-zachodniej części miasta przy klasztorze pocysterskim usytuowana jest tzw Wieża Mestwina. Pochodzi ona z II poł. XIII wieku i jest najprawdopodobniej częścią dawnej rezydencji krzyżackiej. Jednocześnie jest jednym z  nielicznych przykładów wieży mieszkalnej.

hełmno (daw. pol. Chołmien, łac. Culmen, niem.: Culm, Kulm)  miasto w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego w dolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą i wpadającą do niej Frybą. Miasto leży 40 km na północ od Torunia i 30 km na zachód od Grudziądza. W pobliżu most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta włącznie z historycznym centrum Chełmna leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla  głównie wielkopłytowe  na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu Ziemia Chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem tego obszaru i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie  tzw. prawo chełmińskie, w 1233).

W latach 19751998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2013 roku miasto miało 20 622 mieszkańców.

Nazwa

Nazwa miasta Chełmno jest bardzo stara i ma charakter topograficzny  pochodzi od słowa chełm, oznaczającego wzgórze. Chełmno  to dosłownie osada na wzgórzu. Najstarszy zapis to Chołmien. Od tej nazwy powstały niemieckie nazwy Colmen, a potem Culm.

 Osobny artykuł: prawo chełmińskie.

Historia Chełmna

Pierwotnie gród Chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI w. (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską), świadczy o nadzwyczajnej wadze grodu w tym okresie który do XII w. pełnił funkcję grodu kasztelańskiego.

Kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, (XIIIXIV w.)

W 1228 zakon krzyżacki wybrał Chełmno na stolicę Ziemi Chełmińskiej, w latach 12301250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii), a 12361251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1233 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło także przyjętą przez Niemców nazwę Kulm (łac. Culm). W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce, z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się największy rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskało tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto pozostało w granicach Prus Królewskich. Od 1473 i ponownie, reaktywowane po upadku, od 1692, działała tutaj Akademia Chełmińska  szkoła średnia współpracująca z Akademią Krakowską. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim. Od 1806 w Księstwie Warszawskim, 1815 w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto intensywnie rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych do dziś kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja.

Do Polski Chełmno powróciło 22 stycznia 1920 roku. W okresie międzywojennym miasto dalej rozwijało się: rozbudowano m.in. sieć wodociągową, gruntownie odnowiono kościół farny, założono istniejące do dziś zgromadzenie księży Pallotynów, wybudowano wały przeciwpowodziowe, a także utworzono zalążek miejskiego muzeum. W tym okresie miasto opuściło wielu Niemców oraz większość społeczności żydowskiej (niemal w całości zasymilowanej).

Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki już 5 września 1939 roku. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo, ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, faktem jest jednak, że społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. Miasto zostało wyzwolone 28 stycznia 1945 roku przez oddziały 70 Armii 2 Frontu Ukraińskiego.

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego. Obóz pracy nr 14 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Chełmnie. Na terenie miasta zaraz po wyzwoleniu funkcjonował także obóz NKWD.

Po wojnie w mieście powstało kilka zakładów przemysłowych; najważniejsze z nich to istniejące do dziś: Fabryka Akcesoriów Meblowych (FAM) oraz zakłady Ursus. Wybudowano także osiedla bloków, które dzięki umiejscowieniu ich na obrzeżach miasta nie zakłóciły zabytkowej panoramy.