Grody średniowiecznej Polski

Grody średniowiecznej Polski

Gniezno - rekonstrukcja.

Pierwsze ślady osadnictwa na terenach dzisiejszego Gniezna, pochodzą z końca paleolitu, tj. sprzed 8  10 tys. lat temu. Od końca VIII do połowy X wieku na Górze Lecha wznosił się otoczony fosą o szerokości 12 metrów kamienny kurhan o średnicy 10-12 metrów. Dotychczas uważano, że w końcu VIII w., za rządów półlegendarnej dynastii Popielidów powstał w Gnieźnie gród (plemienia Goplan) i podgrodzie, otoczone wałem drewniano-ziemnym. Jednak najnowsze badania dendrochronologiczne dostarczyły dowodów na to, że najstarszy gród gnieźnieński zbudowano dopiero ok. 940 roku na Wzgórzu Lecha (gdzie według źródeł archeologicznych [jakich?] znajdowała się wówczas świątynia pogańska), a więc za panowania Siemomysła Lestkowica z dynastii Piastów. W 966 roku w okolicach Gniezna najprawdopodobniej na Ostrowie Lednickim Mieszko I przyjął chrzest Polski. Mieszko I po 966 roku zbudował kościół, w którym pochowano Jego żonę Dąbrówkę, zaś na terytorium grodu w miejscu obecnego kościoła św. Jerzego wzniósł kamienne palatium z kaplicą. Jednak tak późna chronologia Gniezna jako obronnej siedziby książęcej nie wyklucza wcale funkcjonowania na tym miejscu od przełomu VIII i IX w. pogańskiego ośrodka kultowego, na terenie którego dokonywano prawdopodobnie intronizacji książąt plemiennych. W X w. Gniezno stanowiło jeden z grodów stołecznych państwa Piastów, obok m.in. Ostrowa Lednickiego, Poznania i Giecza (grodów stołecznych, czyli miejsc, gdzie wzniesiono tzw. palatia książęce było kilka, lecz zgodnie z dokumentem Dagome iudex z ok. 991 roku, jedyną formalną stolicą państwa polskiego było Gniezno). O stołecznej funkcji Gniezna świadczyć mogą także napisy Gnezdun civitas na monetach Bolesława Chrobrego, jak również fakt pochowania właśnie w Gnieźnie w 997 roku ciała biskupa i męczennika Wojciecha.

W 1000 roku odbył się w Gnieźnie zjazd, w którym uczestniczył Bolesław I Chrobry i Otton III; utworzono wtedy arcybiskupstwo i metropolię gnieźnieńską na czele z bratem św. Wojciecha  Radzimem Gaudentym oraz podległych jej trzech biskupstw w Krakowie z biskupem Popponem, w Kołobrzegu z biskupem Reinbernem, Wrocławiu z biskupem Janem. Także wtedy świątynię wybudowaną przez Mieszka I wyniesiono do rangi katedry. W 1018 roku miasto przeżyło klęskę: pożar strawił podgrodzie wraz z kościołem katedralnym, który do 1025 roku przeistoczył się w piękną, romańską katedrę. W 1025 roku w Gnieźnie miała miejsce koronacja Bolesława Chrobrego na pierwszego króla Polski. W 1038 roku do Gniezna wtargnął książę czeski Brzetysław I, pozostawiając po sobie spalone podgrodzia i zniszczoną, ograbioną katedrę oraz zburzony zamek książęcy. Na skutek tego Kazimierz Odnowiciel przeniósł stolicę do Krakowa. W 1138 roku po śmierci Bolesława Krzywoustego Gniezno wchodzi w skład dzielnicy senioralnej  władzę przejmuje Władysław II Wygnaniec. W 1177 roku odbył się w Gnieźnie zjazd licznego grona książąt, możnowładców świeckich i duchowych. W 1194 roku po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego Gniezno przechodzi pod władzę książąt wielkopolskich. Pożar w 1192 roku zniszczył kamienny zamek na Wzgórzu Lecha.

Pomyślne dla Gniezna były rządy Władysława Odonica, który dążył do odbudowy znaczenia ośrodka, wzniósł tu w latach 1234-1237 swój zamek i poczynił przygotowania do lokacji miasta na prawie niemieckim. Dokument lokacyjny miasta nie zachował się, przypuszcza się jednak, że został wydany przed śmiercią Władysława Odonica w 1239 roku. Dokument lokacyjny Powidza z 1243 roku wymienia już Gniezno jako pełnoprawne miasto. Tym samym Gniezno stanowi najstarszą udokumentowaną lokację miejską w Wielkopolsce.

W 1295 roku odbyła się po 219-letniej przerwie w katedrze gnieźnieńskiej koronacja króla Przemysława II. W 1300 roku koronował się w mieście Wacław II Czeski. Lokacyjnie miasto w XIII i XIV w. otaczały mury, a od wschodu fosa. Do miasta wiodły trzy bramy: Poznańska (Tumska), Toruńska i Pyzdrska.

Od 1314 roku Gniezno było miastem powiatowym w województwie kaliskim. W 1331 roku miasto zajęli Krzyżacy, rabując je i niszcząc. Odbudowę i rozwój gospodarczy miasto zawdzięcza Kazimierzowi Wielkiemu. Za panowania Władysława Jagiełły (1419) dzięki staraniom Mikołaja Trąby, gnieźnieńskim arcybiskupom przyznano tytuł prymasa Polski oraz zastrzeżono dla nich purpurę kardynalską, dzięki czemu Gniezno umocniło swoją pozycję jako polska stolica chrześcijaństwa. W kolejnych latach Gniezno stało się ważnym ośrodkiem handlu krajowego i zagranicznego. Każdego roku odbywały się w Gnieźnie jarmarki: św. Wojciecha, św. Bartłomieja, św. Trójcy i św. Andrzeja. Z biegiem lat także organizowano jarmark św. Anny, św. Franciszka oraz św. Mateusza. Uczestniczyli w nich kupcy z Wilna, Mińska, Brześcia, Śląska, Moraw, Włoch, Flandrii i Anglii, a także z Hamburga, Norymbergi i nadmeńskiego Frankfurtu. Gniezno było drugim po Krakowie ośrodkiem polskiej kultury, szczególnie muzycznej. Działała tu także założona w XI w. szkoła katedralna, w czasach swej świetności porównywana z Akademią Krakowską. W 1424 roku Gniezno otrzymało prawo składu (na mocy, którego obcy kupcy przejeżdżający przez miasto musieli w nim wystawić towary na sprzedaż). Na początku XVI wieku w Gnieźnie istniało ponad 300 zakładów rzemieślniczych. Jednak na skutek wielu klęsk takich jak pożary (największe w 1503, 1512, 1538, 1548 i 1613) oraz za sprawą najazdów wojsk szwedzkich (1656, 1707) Gniezno stopniowo traciło swoją pozycję w kraju. Odbudowa zaczęła się dopiero w połowie XVIII wieku. W 1582 roku powstała w Gnieźnie drewniana synagoga. W 1583 roku w Gnieźnie erygowano Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne.

W 1768 roku Gniezno stało się stolicą województwa. Po II rozbiorze Rzeczypospolitej znalazło się pod zaborem pruskim. W 1794 roku objęte było powstaniem kościuszkowskim  wyzwolone spod pruskiej okupacji 25 września. W tym czasie w Gnieźnie przebywał generał Dąbrowski. Między 1807 a 1815 rokiem leżało w granicach Księstwa Warszawskiego, w latach 1815-1848 w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego  Wielkiego Księstwa Poznańskiego wchodzącego w skład Prus.

Po pożarze w 1819 roku zdecydowano o nowym układzie przestrzennym miasta. Wytyczono rynek i nową ulicę Bolesława Chrobrego, na której wyeksponowana była katedra gnieźnieńska. W ciągu XIX w. wybudowano m.in.: Ratusz, stację kolejową, szpital, rzeźnię, gazownię, koszary, urząd miejski. Powstał szereg zakładów przemysłowych: garbarnia, cukrownia, gorzelnia. W 1894 roku otwarto w Gnieźnie Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka.

W latach 1918-1919 było jednym z głównych ośrodków powstania wielkopolskiego; wyzwolone zostało 29 grudnia 1918[17]. Po odzyskaniu niepodległości, w 1919 roku, stało się siedzibą władz powiatowych, pięć lat później uzyskało status miasta wydzielonego. Przywrócono dawny herb miasta z orłem w koronie[15]. W 1925 roku Gniezno odwiedził prezydent Wojciechowski z okazji Wystawy Rolniczo-Przemysłowo-Handlowej. W okresie okupacji hitlerowskiej Gniezno wchodziło w skład Rejencji Inowrocławskiej Kraju Warty[15]. Na terenie miasta i okolic działały struktury m.in. ZWZ-AK, Tajnej Organizacji Wojskowej, Tajnej Organizacji Narodowej, Wojskowej Organizacji Ziem Zachodnich, Narodowej Organizacji Bojowej, NOW i NSZ. W 1940 roku hitlerowcy rozebrali gnieźnieńską synagogę.

W latach 1918-1919 było jednym z głównych ośrodków powstania wielkopolskiego, wyzwolone zostało 29 grudnia 1918. Po odzyskaniu niepodległości, w 1919 roku, stało się siedzibą władz powiatowych, pięć lat później uzyskało status miasta wydzielonego. Przywrócono dawny herb miasta z orłem w koronie. W 1925 roku Gniezno odwiedził prezydent Wojciechowski z okazji Wystawy Rolniczo-Przemysłowo-Handlowej. W okresie okupacji hitlerowskiej Gniezno wchodziło w skład Rejencji Inowrocławskiej Kraju Warty. Na terenie miasta i okolic działały struktury m.in. ZWZ-AK, Tajnej Organizacji Wojskowej,Tajnej Organizacji Narodowej, Wojskowej  Organizacji Ziem Zachodnich, Narodowej Organizacji Bojowej, NOW i NSZ. W 1940 roku hitlerowcy rozebrali gnieźnieńską synagogę.