1929 Goettkendorf-Gutkowo

1929 Goettkendorf - Katolische Kirche unter der Anrufung St. Lawrence - Gutkowo pw. Św. Wawrzyńca

Foto: Wuensch Carl

Wieś kościelna, położona na wzgórzach okalających jez. Ukiel (Krzywe), przy drodze wojewódzkiej nr 527, wiodącej z Olsztyna do Morąga. Od lat 1980-tych część wsi wraz z kościołem, włączona w granice miasta Olsztyn.

Najstarsze ślady pobytu ludzi na terenie wsi, pochodzą sprzed 5.000 lat i wiążą się z pobytem przedstawicieli kultury rzucewskiej. Ludność tej kultury pozostawiła po sobie odnalezioną przez archeologów siekierkę kamienną, o trapezowatym kształcie.

Znana nam obecnie nazwa wsi, pojawiła się pod koniec XIV w. - Goettkendorf, choć dokument lokacyjny wystawiony 14 sierpnia 1352 r., przewidywał nazwę Aucul - Ukiel (od jeziora, nad którym była położona). Pierwszym lokatorem i sołtysem został Prus imieniem Godeken, który otrzymał od kapituły 60 łanów ziemi na założenie wsi chełmińskiej.  W latach 1375-1400 zbudowano tu kościół filialny, parafii św. Jakuba w Olsztynie.  W czasie wielkiej wojny 1409-1411, Gutkowo zostało częściowo zniszczone przez stacjonujące tam oddziały wojsk polsko-litewskich.

Kolejne zniszczenia, znacznie poważniejsze, dotknęły wieś w czasie wojny 13-letniej. W październiku 1454 r. i w styczniu 1462 r., oddziały krzyżackie dokonały najazdu na wsie okolic Olsztyna, Najazd nie ominął również Gutkowa, które zostało częściowo spalone. Dzieła odbudowy zniszczeń podjął się administrator kapitulny Mikołaj Kopernik, który dwukrotnie (30 styczeń i 27 marzec 1517 r.) dokonał lokacji opuszczonych łanów. Jeszcze 2 lutego 1517 r. wieś otrzymała pozwolenie na wybudowanie karczmy, na którą kapituła wyznaczyła 6 łanów. Efekty pracy Kopernika zostały wkrótce zniweczone. Kolejna wojna Polski z Zakonem - 1519-1521 sprawiła, że część ziem należąca do wsi, ponownie opustoszała. Dokumenty kapitulne z 1520 r. podają, że w Gutkowie znajdowało się 11 łanów pustych, co stanowiło ponad 18 % pierwotnego nadania. Akcję odbudowy zniszczeń zakończono dopiero w 1567 r., gdy ostatnie 4 łany zostały przekazane obywatelowi Olsztyna - Jakubowi Ebertowi, za które miał płacić 2 grzywny czynszu. Wtedy też przystąpiono do remontu zniszczonej karczmy.

Na początku XVII w. pojawiaja pierwsze wzmianki o protokołach wizytacyjnych, na tematy szkoły przykościelnej w Gutkowie. Z przeprowadzonej zaś w 1656 r. lustracji wynika, że w Gutkowie 9-ciu włościan, 2-ch sołtysów i tyluż wolnych chłopów. Ogółem zagospodarowano 68 łanów, z czego aż 24 były opuszczone, a 18 należało do libertynów. Łączny podatek wynosił 13 florenów. W naturaliach pobierano od czynszowników 14 kur i 7 gęsi. Dwaj wolni gospodarze uiszczali czynsz rekognicyjny w postaci 2-ch łasztów żyta i tyleż pszenicy, a także funta wosku i jednego denara kolońskiego. Zobowiązani byli również (razem) jednej służby konnej na wypadek wojny. W 1673 r. we wsi mieszkały 74 osoby. W 1656 r. wieś figuruje pod nazwą Getkowo i były w niej dwie karczmy.

W czasie rewizji gruntów komornictwa olsztyńskiego  w 1717 r., zasnotowano, że Gutkowo, z wyjątkiem 4-ch łanów plebańskich, posiada 64 łany (z czego 22 są opuszczone, z powodu braku osadników) obsiane zbożem jarym, zaledwie w czwartej części, drzewa na opał brak, łąk jest niewiele, liczne bagna. Odległość do Elbląga 11 mil. Poświadcza się, że ziemia należy do najgorszej - 6-tej klasy.

Przed zaborem w Gutkowie mieszkało 35 rodzin. Zagospodarowanych było łącznie 68 łanów, z czego 4 należały do proboszcza, 6 do sołtysa, 8 wolni chłopi (libertyni). Jeden łan był pusty, gdyż był najzwyczajniej piaszczysty, pozostałe zaś należały do chłopów szarwarkowych - lassytów. Sołtys na uznanie władzy kapitulnej, zobowiązany był do służby wojskowej, którą zamieniono mu na ekwiwalent pieniężny - 12 florenów i 6 groszy. Libertyni przekazywali na rzecz kapituły po jednym korcu żyta i pszenicy, a także funt wosku z każdego łanu. Chłopi szarwarkowi płacili roczny czynsz - 7 florenów, 1 gęś, 2 kury i mendel jaj (15 sztuk) od łanu. Wieś posiadała gospodę, w której sprzedawano piwo i artykuły spożywcze. Karczmarz płacił kapitule roczny czynsz - 5 florenów i 20 groszy.

W czasie wojny francusko - prusko-rosyjskiej z 1807 r., Gutkowo stało się miejscem koncentracji wojsk francuskich. Po wyparciu rosyjskich oddziałów z Olsztyna 3 lutego, do wsi dwukrotnie przybył Napoleon I Bonaparte. 3 lutego Napoleon wszedł na wieżę miejscowego kościoła i dokonał lustracji oddziałów rosyjskich, stacjonujących na przedpolach Mątew i Gutkowa. W rejonie wsi zaczęły się grupować oddziały francuskie: jazda lekka pod gen. Lasalle'a i 3 Dywizja Dragonów gen. Saint Hilaire, wkrótce dotarła piechota: VII Korpus marszałka Augereau. Napoleon zanocował w Gutkowie, ale przez całą noc trwały utarczki z kozackimi watahami. Nad ranem 4 lutego Francuzi przypuścili generalny atak, ale Rosjanie wycofali się. Za parę dni pod Pruską Iławką rozegrała się potężna dwudniowa bitwa w zamieci śnieżnej, gdzie była największa szarża kawalerii w histori. MIeszkańcy Gutkowa chcąc upamiętnić pobyt cesarza, ustawili na wzgórzu obok cmentarza kamień pamiątkowy.

Po wojnie, w lipcu 1808 r. władze pruskie wydały za odszkodowaniem dotychczasowym gospodarzom ziemię, którą uprawiali. W ten sposób chłopi stali się właścicielami zajmowanych gruntów. W 1820 r. zanotowano, że we wsi znajduje się 41 gospodarstw, a liczba mieszkańców  było 215 osób. 

W 1525 r. w czasie generalnej wizytacji szkół, asesor rejencji królewskiej Reinhold Jachman zanotował, że obowiązkiem szkolnym objętych było 45 dzieci, ale w dniu wizytacji było 40. Ponadto stwierdził, że: "Dzieci nie uczą się po niemiecku, nie mówią po niemiecku, religii uczą się tylko po polsku, po niemiecku nie uczą się czytać, zaś po polsku czytają tylko nieliczni..."

Spis powszechny z 1861 r. wykazał, że w Gutkowie mieszkało 450 osób, w tym 438 posługujących się językiem polskim (97 %). Pod względem wyznaniowym, zdecydowaną większość stanowili katolicy - 447 mieszkańców. Przeprowadzono również pomiary gruntów i wynikało z nich, że Gutkowo posiadało 4848,78 morgów ziemi (1237,9 ha), z czego 261,36 stanowiły obszary leśne (5,3 %). We wsi znajdowały się 24 budynki mieszkalne.

W 1884 r. powstał przystanek kolejowy.

Po podziale założonego w 1903 r. Warmińskiego Związku Diecezjalnego Katolickich Stowarzyszeń Robotniczych na 3 okręgi (elbląski, królewiecki i olsztyński), w Gutkowie rozpoczęła działalność Parafialna Rada Związku.

W dwudziestoleciu międzywojennym, w Gutkowie zorganizowano polską bibliotekę działającą pod patronatem Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego. W 1926 r. w bibliotece znajdowało sie 50 tomów literatury polskiej. Bibliotekarzem tej placówki był mieszkaniec Gutkowa - Pieczewski. W latach 1930-tych w działającym IV Oddziale Związku Polaków w Niemczech, znaleźli się także mieszkańcy Gutkowa. Miejscowym męzem zaufania Związku był Andrzej Poetsch. We wsi działała także komórka Związku Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich. Prezesem liczącego 23 członków oddziału gutkowskiego był Bernard Mejk. Jeszcze w 1934 r. w Gutkowie otwarto filię biblioteczną Oddziału Prusy Wschodnie Centralnej Biblioteki Polskiej w Berlinie.
 Bibliotekarzem był Jan Mejk.

W latach międzywojennych Gutkowo spełniało w pewnej mierze funkcje rekreacyjne dla Olsztyna. Kursował tam statek wycieczkowy.

W latach 1930-tych zabudowa wsi rozwinęła się wzdłuż szosy w kierunku Olsztyna.

Przed wybuchem II-ej wojny światowej w Gutkowie było 1079 mieszkańców.